Świadomość historyczną żydowskich mieszkańców średniowiecznej Polski tworzyła pamięć o biblijnych korzeniach, o bliższym w czasie uczestnictwie w życiu wspólnot izraelskich w krajach, z których przybyli, i świeże doświadczenia z czasu obecności na polskiej ziemi.

Z czasem, w spotkaniu z chrześcijańskim otoczeniem, sąsiadami, wierzycielami i dłużnikami, rzemieślnikami najróżniejszych branży, z przedstawicielami lokalnej i państwowej władzy, na targu i na handlowym szlaku krzepła z wolna świadomość nowej historii, związanej z miejscem osiedlin, krajem, miastem, gminą.