W momencie upadku Rzeczpospolita była państwem wspierającym się na idei republikanizmu, powszechnie uznawanego za ustrój w sposób najdoskonalszy gwarantujący respektowanie tego, co dla człowieka najcenniejszego, czyli wolności.
Republikańska Rzeczypospolita, a w konsekwencji i naród polityczny, został podzielony pomiędzy państwa monarchii absolutnej i despotycznej, przez państwa mające za nic wolność obywatelską. Nie może zatem dziwić fakt upominania się kolejnych pokoleń Polaków o wolność utraconą u progu wieku XIX.
Sięgając po teksty wychodzące spod piór polskich publicystów i pisarzy, dostrzegamy nie tylko miałkość wielu współczesnych teorii narodu i nacjonalizmu, ale przede wszystkim dostrzegamy niesamowicie wielki wysiłek twórców ponoszony na rzecz budzenia, kształtowania, moderowania więzi narodowych na poziomie wiedzy i uczuć, aby pojęcie narodu polskiego nie stało się pojęciem pustym.
Niniejsza książka zwiera teksty będące owocem wieloletnich badań naukowych nad polskimi elitami intelektualnymi i politycznymi w czasach rozbiorowej niewoli.