Proces filomatów i filaretów zajmuje zazwyczaj niewiele miejsca w historycznych syntezach. Dlaczego więc ciągle pozostaje żywym składnikiem narodowej mitologii i literackiej legendy?
Zapewne za sprawą Adama Mickiewicza i jego Dziadów części trzeciej.

To nie przypadek - pisze Zofia Trojanowiczowa - lecz genialne wyczucie dalszego biegu dziejów narodu sprawiło, że lokalnemu epizodowi wileńskiemu nadał Mickiewicz sens ogólnonarodowy i historiozoficzny.