Od uległości do niezależności Literaci i literatura w latach 1944 - 1989/1990

Książka powstała w ramach projektu edukacyjnego Instytutu Pamięci Narodowej „Rok Kultury Niezależnej”. Pierwotnym celem powstania publikacji było przedstawienie postaw literatów od połowy lat siedemdziesiątych do końca lat osiemdziesiątych XX w. Okres ten w dziejach PRL był wyjątkowy ze względu na powstanie i istnienie jawnych i podziemnych struktur opozycyjnych. Część z krępowanych więzami cenzury, kontrolowanych przez reżim i – będącą na jego usługach – tajną policję twórców zaczęła upominać się o swoje prawa. Nie byli tylko biernymi obserwatorami rzeczywistości i beneficjentami dokonujących się wówczas przemian, lecz aktywnymi uczestnikami procesu poszerzania swobód.

Dla pełniejszego ukazania tematu niezbędne okazało się jednak zaprezentowanie postaw i twórczości okresu stalinizmu, światopoglądowej ewolucji i – początkowo nieśmiałych, ale z czasem coraz odważniejszych – protestów przeciw polityce kulturalnej państwa. Temu poświęcony został rozdział pierwszy, z oczywistych powodów będący wyłącznie ogólnym zarysem zagadnienia. Drugi dotyczy lat 1976–1989/90, w których twórcy, dzięki narodzinom podziemnego ruchu wydawniczego, uzyskali możliwość druku swych dzieł poza zasięgiem cenzury. Jednocześnie podejmowali i wspierali cały szereg niezależnych inicjatyw, przyczyniając się do odbudowy krwiobiegu życia umysłowego w Polsce. W rozdziale trzecim mowa o ZZLP/ZLP – związku zorganizowanym tak, aby poddać go kontroli władzy, i próbach pozbycia się tej kurateli. Czwartym – o działaniach aparatu bezpieczeństwa prowadzonych zarówno przeciwko pojedynczym pisarzom, jak i ich określonym grupom. Przy czym i tu – ponieważ jest to przedmiotem odrębnego projektu badawczego IPN – zrezygnowano ze szczegółowego opisu, naświetlając jedynie wybrane aspekty problemu. Dalsza części albumu zawiera przykładowe wykazy autorów publikujących w drugim obiegu oraz recenzje ukazujących się w nim książek, sporządzane zarówno na potrzeby Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, jak i czynników partyjnych.