Po raz pierwszy zetknąłem się z relacją Julii Nikołajewnej Danzas o jej więziennej i łagrowej poniewierce pisząc o Kanale Białomorskim; jest ona jedną z bohaterek mojej książki – poświęciłem jej rozdział Dama o greckim profilu. Ponieważ z tamtego czasu zostały mi zrobione na własny użytek tłumaczenia fragmentów Czerwonej katorgi – uznałem, że wspomnienia te powinny być szerzej udostępnione. Przełożyłem zatem ich całość, korzystając z rosyjskiej wersji dzieła (jego oryginał został wydany po francusku). Niemałą zachętą i pomocą był dla mnie surowy styl autorskiej narracji oraz jej niczym niezmącona prostota. Czerwona katorga jest zapisem dziesięciu lat z życia Julii Danzas. Spójrzmy więc w przeszłość i podążajmy jej duktem: zdanie za zdaniem, krok za krokiem, rok za rokiem…
Oddaleni niemal sto lat od opisywanych wydarzeń, patrzymy na aresztowanie autorki jesienią 1923 roku, na przewiezienie jej do więzienia w Moskwie, pełną udręczeń wywózkę na Sybir, długi pobyt w tiurmie w Irkucku, przejazd z powrotem przez cały kraj i osadzenie w łagrze na Wyspach Sołowieckich, więźniarskie przeżycia na skrawku ziemi otoczonym wodami Morza Białego, i potem na pobyt w Miedwieżjej Gorze w Karelii. Odczytanie dołączonych do wydania kilku listów Julii Danzas do Maksyma Gorkiego i Jekatieriny Pieszkowej zobrazuje więzienną rzeczywistość Rosji lat 20. i 30. XX wieku lepiej niż niejeden tom uczonej rozprawy sowietologicznej. Opracowałem kalendarium życia autorki – był to mój obowiązek wobec Czytelników, jako że Julia Danzas w Czerwonej katordze pisze niewiele o sobie. Jej wspomnienia zostały w roku 1935 wydane anonimowo, a powodu tej ostrożności nietrudno się domyśleć: stalinowska Rosja potrafiła dopaść swoich krytyków, gdziekolwiek się nie schronili (przykładem niech będzie zamordowanie prominentnego bolszewika Lwa Trockiego w odległym Meksyku). Zestawiłem też słownik terminów rosyjskich i krótką bibliografię – zwracam w niej szczególną uwagę na opublikowane u nas niedawno wspomnienia Dmitrija Lichaczowa, który poznał Julię Danzas na Sołowkach.

Ze Wstępu

SPIS TREŚCI
Wstęp
Aresztowanie
WIĘZIENIA MOSKIEWSKIE
Z Piotrogrodu do Moskwy. Więzienie kobiece.
Od Łubianki do Butyrek

W ETAPIE
Więzienia przejściowe. Wagony dla
więźniów. Rewizje. Przybycie do Irkucka

IRKUCK
Więzienie dla kobiet. W celi. W oczekiwaniu
na śmierć. Cynga. Wyjazd na Sołowki

SOŁOWKI
I
Organizacja i reżim w łagrze. Filia piekła.
Siekierka. Sprzedaż więźniów.
O duchowieństwie
II
Katorga dla kobiet. Ludzka zbieranina
i rozwiązłość. Apel. Masowa egzekucja.
Rozdział do robót
III
Lazaret obozowy. Kolonia dla młodzieży.
„Polityczne”. Paskudna jak zawsze
ludzka zbieranina
IV
Odpowiedzialność GPU. Urzędowa
inspekcja i jej wyniki. Epidemia dezynterii.
Sytuacja kobiet. Nieustanna demoralizacja
Kanał Białomorsko-Bałtycki
Obóz. W namiocie przy
trzydziestostopniowym mrozie.
Łgarstwo warte 300 000 ludzkich istnień

OSWOBODZENIE
ANEKS
LISTY J. N. DANZAS DO PCzK
Z IRKUCKIEGO IZOLATORA
LISTY J. N. DANZAS
KALENDARIUM
WYBRANA BIBLIOGRAFIA
SŁOWNICZEK TERMINÓW ROSYJSKICH